Κύκλωπας Πολύφημος ο Κύπριος

Του Σταύρου Σ. Φωτίου*

Όταν ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φτάνουν στα νησιά των Κυκλώπων βρίσκονται μπροστά σε κάτι πρωτόφαντο: δεν υπάρχουν ούτε αγορά ούτε θεσμοί, καμμία δηλαδή συλλογική βούληση και θεσμική οργάνωση. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά των Κυκλώπων δεν δεσμεύεται από τίποτε.

Οι Κύκλωπες βρίσκονται σε προπολιτική συνθήκη ζωής. Αυτό που χαρακτηρίζει τη συμβίωσή τους είναι η σωματική βία, το δίκαιο του ισχυροτέρου. Ζώντας σε σπηλιές δεν επιζητούν κόσμηση του χώρου, έσωθεν και έξωθεν μόρφωση. Εξαντλούν το νόημα της ύπαρξης στην ικανοποίηση των βιολογικών τους αναγκών, βλέπουν τη ζωή μονομερώς, είναι μονόφθαλμοι. Δεν ορούν την ομορφιά της κοινωνικότητας, δεν θεώνται ιδανικά και αξίες. Ως εκ τούτου, η συμπεριφορά τους δεν υπακούει σε θεία κλήση, κοινωνικό νόμο, ηθική επιταγή. Πρόκειται για την επικράτηση της απόλυτης ιδιωτείας.

Μη οικείος με τη λογική της ιδιωτείας ο Οδυσσέας νομίζει ότι θα τύχει φιλοξενίας από τους Κύκλωπες. Στη χώρα, όμως, της πλήρους ασυδοσίας ο σεβασμός του άλλου δεν έχει κανένα υπαρξιακό θεμέλιο. Έτσι, αρχικά, δύο σύντροφοι του Οδυσσέα καταβροχθίζονται από τον Πολύφημο, μετά από σπάσιμο των κεφαλών τους. Εδώ ο νους, ο λόγος, αφανίζεται από το ασύνδετο εγώ. Έτσι, όταν ο Πολύφημος ρωτά τον Οδυσσέα ποιο είναι το όνομά του, εκείνος του απαντά ότι ονομάζεται Ούτις, Κανένας. Στη γη της ζωώδους επιβίωσης ο άνθρωπος είναι κανένας, δεν έχει καμμία απολύτως αξία. Για τον Πολύφημο, την ωμή βία, ο άλλος είναι αναλώσιμος, βορά στις αχαλίνωτες ανάγκες του.

Για να επιτύχει τη διάσωσή του ο Οδυσσέας μεθά τον Πολύφημο και, με τη βοήθεια των συντρόφων του, τον τυφλώνει. Το πρωί, οπότε τα πρόβατα του Πολύφημου πρέπει να εξέλθουν από τη σπηλιά, βάζοντας δίπλα δίπλα τρία κριάρια, δένει εαυτόν και συντρόφους σε αυτά και έτσι εξέρχονται της σπηλιάς χωρίς να τους αντιληφθεί ο Πολύφημος. Ο έλλογος σχεδιασμός είναι ανώτερος της απλής αφής της αισθητής πραγματικότητας. Όταν ο Οδυσσέας απομακρύνεται ανακοινώνει στον Πολύφημο το αληθινό του όνομα: ο άνθρωπος έχει νικήσει το ζώο, το όνομα την ανωνυμία, ο λόγος την αλογία.

Επιμύθιο: μια διαφορά του ανθρώπου από το ζώο είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να αυτοπεριορισθεί για να αναπτύξει σχέση με τους άλλους. Την είσοδο του ανθρώπου στον πολιτισμό σηματοδοτεί η προτεραιότητα του εμείς έναντι του εγώ. Έτσι, πολιτική είναι η τέχνη της ενοποιού θεώρησης των ανθρώπων. Που μπορεί να ξεκινά από την εκδοχή του κράτους ως ρυθμιστικού διαιτητή στην αντιμαχία εγωκεντρικών ατόμων και να φτάνει ως τη θεώρηση της πολιτείας ως χαρισματικής κοινωνίας αλληλέγγυων προσώπων. Συνεπώς, όπου οι άνθρωποι παραγνωρίζουν τη σημασία της Αγοράς, δηλαδή των άλλων ως αναφοράς των πράξεών τους, εκεί απουσιάζει ουσιώδης κοινωνία.

Αγορά σημαίνει ότι μια κοινωνία επικροτεί όχι τη βία του σώματος αλλά τη ρώμη του πνεύματος. Οι άνθρωποι πολιτεύονται μέσα σε θεσμικά πλαίσια, τα οποία μπορούν να τροποποιούν όταν αυτό κρίνει η πλειοψηφία. Και όταν ακόμη κάποιος αρνείται την υποταγή σε κείμενο νόμο, δεν το πράττει χάριν μιας ναρκισσιστικής ασυδοσίας που δεν δίνει λογαριασμό σε κανένα• απεναντίας, το πράττει για να καταγγείλει την αστοχία του συγκεκριμένου νόμου και να υποδείξει ένα πανανθρώπινο ιδανικό. Ακόμη, επειδή πιστεύει στο δίκαιο, είναι έτοιμος να υποστεί τις σχετικές κυρώσεις.

Το κυκλώπειο τέρας ονομάζεται Πολύφημος, πολύ γνωστός: όντως, ο αυτονομισμός και η χρήση βίας είναι ένας πολύ γνωστός πειρασμός. Η υπόκυψη σε αυτόν επιφέρει την επεκτατική διόγκωση του εγώ, την κατίσχυση του συνανθρώπου, την ασχημονία έναντι του περιβάλλοντος. Η υποτίμηση του άλλου, η αδυναμία διαλόγου, η μη ανάδειξη συλλογικής βούλησης, άγουν στον αμοραλισμό και την αντιπαλότητα, στην έκπτωση των διαπροσωπικών σχέσεων και την απαξίωση των θεσμών. Πράγματι, η αυτοαναφορικότητα, η εγωτική βιωτή, η άρνηση της κοινωνικής ευθύνης, συνιστούν πειρασμό για όλους μας. Γι᾽ αυτό, όλοι μας ας αναμετρηθούμε με τον Κύκλωπα Πολύφημο τον Κύπριο που όλοι κρύβουμε στη σκοτεινή σπηλιά του εγωισμού μας.

*Ο Σταύρος Σ. Φωτίου είναι καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου.